Υπάρχει νεοελληνικό μυθιστόρημα;

Γιώργος Πινακούλας

Στη νεοελληνική λογοτεχνία δεν υπήρξε μέχρι σήμερα, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, κανένα πραγματικά σπουδαίο μυθιστόρημα. Δεν υπήρξε δηλαδή κάποιο έργο αντάξιο των μεγάλων ευρωπαϊκών. 

Δε γράφτηκε στη γλώσσα μας κάποιο έργο εφάμιλλο με τονΓαργαντούα του Ραμπελαί ή τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες, με το Πόλεμος και ειρήνη του Τολστόι, το Έγκλημα και τιμωρία του Ντοστογιέφσκι, το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ, τον Δόκτορα Φάουστους του Τόμας Μαν ή το Όνομα του ρόδου του Ουμπέρτο Έκο. 

Η νεοελληνική λογοτεχνία δε συνεισέφερε ως τώρα στην παγκόσμια ιστορία της λογοτεχνίας ένα μυθιστόρημα, παρότι συνέβαλε στη διαμόρφωσή της με πολλά ποιήματα και διηγήματα. 

Υπήρξαν βέβαια πολλές απόπειρες συγγραφής μυθιστορήματος: η Πάπισσα Ιωάννα του Ροΐδη και τα νεανικά μυθιστορήματα του Παπαδιαμάντη, η Πηνελόπη Δέλτα, ο Νίκος Καζαντζάκης, τα μυθιστορήματα της Γενιάς του ’30 (Βενέζης, Μυριβήλης, Θεοτοκάς, Τερζάκης, Πολίτης, Καραγάτσης, Πεντζίκης), ο Στρατής Τσίρκας, ο Άρης Αλεξάνδρου και ο Αλέξανδρος Κοτζιάς. Όλα τα νεοελληνικά μυθιστορήματα όμως φαίνονται ανολοκλήρωτα, δίνουν την εντύπωση ανεκπλήρωτων υποσχέσεων. Οι προαναφερθέντες ήταν όλοι τους σπουδαίοι συγγραφείς, πραγματικοί μάστορες της γραφής, άριστοι χειριστές της γλώσσας. 

Τα προσωπικά τους χαρίσματα όμως δεν επαρκούσαν για τη σύνθεση ενός ολοκληρωμένου μυθιστορήματος. Κι αν τα έργα κάποιων απ’ τους συγγραφείς μας, όπως του Καζαντζάκη, του Τσίρκα και του Κοτζιά, έφτασαν σ’ ένα βαθμό ολοκλήρωσης, δεν είναι παρά οι εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Μοιάζουν με μικρές οάσεις μέσα σε μια απέραντη έρημο, δεν έχουν ούτε προγόνους ούτε διαδόχους στο έργο τους.

Το πρόβλημα της απουσίας του μυθιστορήματος απ’ τη λογοτεχνία μας αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία αν αναλογιστούμε ότι η ιστορία των ευρωπαϊκών λογοτεχνιών είναι, σε μεγάλο βαθμό, η ιστορία της μυθιστοριογραφίας τους. Η γαλλική λογοτεχνία, για παράδειγμα, μπορεί να ιδωθεί ως η ιστορία των μυθιστορημάτων του Ραμπελαί, του Βολταίρου, του Ρουσσώ, του Ντιντερό, του Σταντάλ, του Φλωμπέρ, του Βερν, του Προυστ, του Καμύ, του Ουελμπέκ· μπορεί να ιδωθεί ως μια ιστορία πέντε αιώνων σπουδαίας μυθιστοριογραφίας. 

Και το ίδιο ισχύει και για την αγγλική λογοτεχνία, που είναι η ιστορία των μυθιστορημάτων απ’ τον Ντεφόε μέχρι τον ΜακΓιούαν. Ή για την ιταλική λογοτεχνία, που είναι η ιστορία των μυθιστορημάτων απ’ τον Βοκκάκιο μέχρι τον Έκο. Αντίθετα, η ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας είναι, στην πραγματικότητα, ιστορία της ποίησης και, πιο πρόσφατα, του διηγήματος· όχι πάντως ιστορία του μυθιστορήματος. 

Απ’ τον Διγενή Ακρίτα μέχρι τον Σολωμό και απ’ τον Καβάφη μέχρι τον Σαχτούρη και τον Γκανά είναι η ποίηση αυτό το είδος που υπηρετείται διαρκώς και αποδίδει σπουδαίους καρπούς. Απ’ τα Έρωτος αποτελέσματα μέχρι τον Παπαδιαμάντη και απ’ τον Βιζυηνό μέχρι τον Βαλτινό, γράφουμε σπουδαίο διήγημα, και όχι μυθιστόρημα. 

Η απουσία μυθιστοριογραφίας είναι μια αναπηρία που συνοδεύει εξαρχής και μέχρι σήμερα τη λογοτεχνία μας, κι ας μην το παραδεχόμαστε ρητά. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα κεντρικό γεγονός του πολιτισμού μας, ένα πνευματικό φαινόμενο που συνδέεται με όλες τις όψεις της ζωής του νέου ελληνισμού. Έχει σημασία να τονιστεί ότι η καχεξία της μυθιστοριογραφίας δεν είναι ένα ζήτημα που αφορά μόνο τη λογοτεχνία. 

Το μυθιστόρημα είναι μια απ’ τις ανώτερες μορφές τέχνης και η δημιουργία του είναι το αποτέλεσμα μιας μακραίωνης διαδικασίας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για ένα είδος που φανερώνει την ωριμότητα της λογοτεχνίας, της τέχνης, του πολιτισμού. 

Η απουσία του ή η καχεκτική παρουσία του στην Ελλάδα φανερώνει την «ανωριμότητα» της λογοτεχνίας αλλά και του πολιτισμού μας. Συνεπώς, σε αυτή την πολιτισμική ανωριμότητα πρέπει να αναζητηθούν τα αίτια της απουσίας του μυθιστορήματος, στον εγκλωβισμό μας, κατά κάποιο τρόπο, σ’ ένα παλαιότερο επίπεδο εξέλιξης. 

Προδημοσίευση από το τχ. 2. του περιοδικού Νέο Πλανόδιον που θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα